Czy konkubenci są samotnymi rodzicami?

Osoby samotnie wychowujące dzieci mają prawo do preferencyjnego rozliczenia swojego podatku (na takich samych zasadach jak rozliczający się wspólnie małżonkowie). Jak niemal z każdą ulgą w podatku wiążą się z tym rozliczeniem kontrowersje dotyczące tego kto ma prawo z niego skorzystać – czyli kogo można uznać za samotnego rodzica. Proponowane zmiany w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych zmieniają zapisy dotyczące definicji „osoby samotnie wychowującej dzieci”. Zdaniem wielu komentatorów zmiana ta ogranicza liczbę osób uprawnionych do tej ulgi. Czy tak jest rzeczywiście? Zapraszam do lektury.

Przykład

Jestem panną, wspólnie ze swoim konkubentem wychowuję syna. Czy mam prawo do rozliczenia jako osoba samotnie wychowująca dziecko?

Wiele kontrowersji budzi kwestia zdefiniowania „osoby samotnie wychowującej” dziecko.  Zgodnie z art. 6 ust. 5 za osobę samotnie wychowującą dzieci uważa się jednego z rodziców albo opiekuna prawnego, jeżeli osoba ta jest panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo osobą, w stosunku do której orzeczono separację w rozumieniu odrębnych przepisów. Za osobę samotnie wychowującą dzieci uważa się również osobę pozostającą w związku małżeńskim, jeżeli jej małżonek został pozbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności. Zgodnie z tym przepisem status osoby samotnie wychowującej dzieci zdefiniowany jest sytuacją prawną podatnika. Jednakże zdaniem organów podatkowych sam fakt bycia panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo osobą, w stosunku do której orzeczono separację jest niewystarczajacy do uznania osoby za „samotnie wychowującą dziecko”. Konieczne jest również spełnienie warunku „samotnego” – czyli bez udziału innej osoby oraz „wychowywania” – czyli zapewnianie osobie niedorosłej osiągnięcie rozwoju fizycznego i psychicznego.

Kwestię tę rozstrzygały sądy administracyjne. Część Wojewódzkich Sądów Administracyjnych prezentuje stanowisko przedstawione w wyroku WSA we Wrocławiu z 24 marca 2010 r., sygn. I SA/Wr 1627/09 (orzeczenie nieprawomocne) zgodnie z którym:

„Odwoływanie się do słownikowych znaczeń takich pojęć jak „samotny” czy „wychowanie”, jak czyni to organ, byłoby uzasadnione tylko w przypadku, gdyby pojęcie, w którym słowa te zostały użyte nie zostało zdefiniowane przez prawodawcę. Intuicyjne czy słownikowe rozumienie tych słów pozostaje zatem bez znaczenia dla skutków pojęcia „osoby samotnie wychowującej dziecko” przyjętego na gruncie powołanej ustawy. Ostatecznie należy wskazać na § 147 ust. 1 ztp, zgodnie z którym, jeżeli w ustawie lub innym akcie normatywnym ustalono znaczenie danego określenia w drodze definicji, w obrębie tego aktu nie wolno posługiwać się tym określeniem w innym znaczeniu. Zdefiniowanie omawianego pojęcia w art. 6 ust. 5 updof nie pozwala zatem na modyfikację jego sensu w obrębie przepisu art. 6 ust. 4 updof.

Istotne jest również to, iż przepisy ustaw kierowane są do konkretnych adresatów, a zadaniem prawodawcy jest takie ich zredagowanie, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy. Nawet w sytuacji, gdyby wola ta została wyrażona nieprecyzyjnie a sformułowany przepis niecałkowicie oddawałby intencję ustawodawcy, zasada pewności i bezpieczeństwa gwarantuje podatnikowi spełniającemu ustawowo określone warunki, prawo do skorzystania z preferencji jaka została przewidziana w tym przepisie. W ocenie Sądu orzekającego w niniejszej sprawie nie mamy jednak do czynienia z taką sytuacją. W przeciwnym bowiem przypadku niedoskonały ustawodawca, dysponujący odpowiednimi narzędziami prawnymi, z pewnością podjąłby się zadania doprecyzowania przepisu w sposób odpowiadający jego woli.

Mając na uwadze powyższe, Sąd doszedł do przekonania, iż z uwagi na czysto formalny charakter kryteriów tworzących definicję osoby samotnie wychowującej dziecko, bez znaczenia dla prawa do skorzystania z omawianego preferencyjnego sposobu rozliczenia podatku pozostają takie okoliczności jak wspólne zamieszkiwanie rodziców czy pomoc w wychowaniu dziecka. Zdaje się przy tym, iż właśnie intencją ustawodawcy przy tworzeniu definicji osoby samotnie wychowującej dzieci była rezygnacja z każdorazowego badania tak indywidualnych okoliczności i posłużenie się pewnym generalnym założeniem.”

Jednak większość Wojewódzkich Sądów Administracyjnych oraz Naczelny Sąd Administracyjny przychyla się do stanowiska organów podatkowych. W dniu 11.10.2010 r. Naczelny Sąd Administracyjny wydał postanowienie II FPS 3/10 odmawiające wydania uchwały wyjaśniającej: „Czy skorzystanie przez podatnika z możliwości określenia podatku z zastosowaniem art. 6 ust. 4 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 ze zm.) jest uzależnione wyłącznie od spełnienia kryterium określonego w art. 6 ust. 5 tej ustawy, czy też niezbędne jest również, aby podatnik bez udziału drugiego rodzica zajmował się wychowaniem dziecka?”

NSA stwierdził, że wydanie uchwały jest bezpodstawne ponieważ w orzecznictwie NSA nie występują rozbieżności dotyczące tej kwestii. Zdaniem NSA:

„– przepisy art. 6 ust. 4 i 5 u.p.d.o.f. należy interpretować łącznie w ten sposób, że art. 6 ust. 4 przyznaje osobie, która faktycznie samotnie wychowuje dziecko, prawo do preferencyjnego rozliczenia się z podatku dochodowego. Natomiast art. 6 ust. 5 ustawy określa krąg osób, które ze względu na swój stan cywilny mogą być uznane za samotnie wychowujące dzieci, jednakże przepis ten nie może być odczytywany w ten sposób, że każda osoba mająca dzieci i znajdująca się w stanie wolnym określonym w tym przepisie jest osobą samotnie wychowującą dziecko w rozumieniu przepisu ustawy. Podstawowym warunkiem skorzystania z prawa do rozliczenia podatku na zasadach określonych w art. 6 ust. 4 ustawy jest fakt wychowywania dziecka przez rodzica lub opiekuna prawnego polegający na stałym troszczeniu się o byt materialny dziecka oraz o jego rozwój emocjonalny,

– wprowadzając w art. 6 ust. 4 – na zasadzie wyjątku od reguły ustanowionej w art. 1 ustawy – preferencyjne opodatkowanie osób samotnie wychowujących dzieci ustawodawca wskazał na to, że z preferencji tej mogą korzystać osoby „samotnie” wychowujące dzieci. Zastrzeżenie to znalazło również swój wyraz w treści art. 6 ust. 5, wskazującego, jakiego rodzaju osoby ze względu na stan cywilny mogły zostać uznane za osoby „samotnie” wychowujące dzieci. Dla oceny, czy w konkretnej sytuacji preferencja podatkowa może mieć zastosowanie, przede wszystkim należy ustalić, czy daną osobę, mieszczącą się w kręgu osób wskazanych w art. 6 ust. 5 z uwagi na stan cywilny można było uznać za osobę faktycznie „samotnie” wychowującą dziecko,

– słowo „samotnie” nie nasuwa żadnych wątpliwości interpretacyjnych; w kontekście omawianych przepisów oznacza ono – bez udziału innej osoby,

– w art. 6 ust. 5 ustawy ustawodawca zawarł definicję legalną osoby samotnie wychowującej dziecko. Dokonując wykładni tej definicji nie można jednak pominąć żadnego z jej elementów. Przepis ten, zdaniem NSA, wskazuje, że aby skorzystać z ulgi, o której mowa w art. 6 ust. 4, podatnik musi mieć nie tylko określony stan cywilny, ale też wychowywać samotnie dziecko. Ulga, należąca do grupy ulg prorodzinnych, miała zrównać pod względem możliwości łącznego opodatkowania dochodów małżonków z ich dziećmi oraz dochodów tych rodziców, którzy dzieci wychowywali samotnie (por. uzasadnienie postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 5 maja 1993 r., sygn. akt K 19/92, opubl. w OTK z 1993 r., Nr 1, poz. 10). Uzasadnienie wprowadzenia ulgi (od 1 stycznia 1993 r.) (wykładnia celowościowa) świadczy wyraźnie o tym, że ustawodawca kierował ją tylko do tych osób, które samotnie troszczyły się o zaspokajanie codziennych potrzeb dziecka, nie zaś do każdego rodzica, który miał władzę rodzicielską i jednocześnie był stanu wolnego, ale nie pełnił codziennej (samotnej) pieczy nad dzieckiem.”

Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że projekt zmian w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych przygotowany przez Komisję Przyjazne Państwo zakłada sformułowanie przepisów definiujących „osobę samotnie wychowującą dzieci” poprzez następującą zmianę art. 6 ust. 4:

„Od dochodów rodzica lub opiekuna prawnego, podlegającego obowiązkowi podatkowemu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, będącego panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo osobą w stosunku, do której orzeczono separację w rozumieniu odrębnych przepisów lub osobą pozostającą w związku małżeńskim, jeżeli jej małżonek został pozbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności, jeżeli ten rodzic lub opiekun w roku podatkowym samotnie wychowuje dzieci:”

Jednocześnie proponuje się uchylenie art. 6 ust. 5. Proponowana zmiana jednoznacznie wskaże, że prawo do preferencyjnego rozliczenia ma osoba stanu wolnego samotnie wychowująca dzieci. Taka zmiana przepisów sugerować może, że dotychczasowe przepisy można interpretować w ten sposób, że wystarczającym jest jedynie stan wolny rodzica by skorzystać z preferencyjnego rozliczenia.